३० भाद्र /अर्थ र व्यापार–  कोरोना महामारिका कारण हालसम्म रोकिएको मुलुकको १२औँ राष्ट्रिय जनगणना कार्य बुधबारदेखि औपचारिक रुपमा सुरुवात भएको छ । केन्द्रीय तथ्यांक विभागले जनगणनाका लागि घरपरिवार सूचीकरण कार्य आजबाट प्रारम्भ गरेसँगै देशभर जनगणनाको काम सुरु भएको हो । 
गत असारमा सकिनुपर्ने यो गणना कोरोना भाइरस महामारीका कारण सरेको थियो। पछिल्लो ६० वर्षमा पहिलो पटक निर्धारित मितिभन्दा पछि गणना सरेको पनि यो वर्ष नै हो । यसअघि सरकारले गत २५ जेठदेखि ८ असारसम्ममा जनगणना कार्य सम्पन्न गर्ने कार्यक्रम निर्धारण भएको थियो । त्यतिबेला कोरोना संक्रमणको दोस्रो लहरबाट बच्ने उपाए स्वरुप गरिएको निशेधाज्ञाका कारण हालसम्मकालागि सरेको मूल गणना आगामी २५ कात्तिकमा सुरु भएर आगामी ९ मंसिरमा सम्पन्न हुने बताईएको छ । 
मुल गणना अघिको घरपरिवार सूचीकरण बुधबारदेखि सुरु भएको केन्द्रीय तथ्यांक विभागका उप महानिर्देशक हेमराज रेग्मीले जानकारी दिए । ‘मेरो गणना, मेरो सहभागिताः राष्ट्रिय जनगणना २०७८’ भन्ने नाराका साथ यस पटकको जनगणना हुने छ । यो जनगणनामा  ३९ हजार गणक खटिने छन् । यसपटकको जनगणनामा गणक छनौट गर्दा पहिलेको भन्दा फरक मापदण्ड तय गरिएको थियो । 
पहिलेका गणनाहरूमा विद्यालयका शिक्षकहरूको बाहुल्यता हुन्थ्यो । तर, अहिलेको यो गणनामा विद्यार्थी तथा शैक्षिक बेरोजगारहरूलाई प्राथमिकतामा राखिएको छ । त्यस्तै ८ हजार सुपरीवेक्षक पनि खटिने भएका छन् । ७ वटै प्रदेश, सबै जिल्लाहरु र ३४९ स्थानीय जनगणना कार्यालय रहने छन् । 
जसकालागि १ हजार ७११ जना प्रशिक्षकहरूले गणकलाई प्रशिक्षण दिने छन् । बुधबारदेखि सुरु भएको घरपरिवार सूचीकरणको काम आगामी १८ असोजसम्ममा सम्पन्न हुने केन्द्रीय तथ्यांक विभागले जनाएको छ । यो जनगणनामा विगतका वर्षहरुको भन्दा धेरै कुराहरु फरक र व्यवस्थीत हुने केन्द्रीय तथ्यांक विभागको दावी छ ।  

यस्ता छन जनगणना २०७८ का मुख्य विशेषताहरु 

–संघीयतापछिको पहिलो गणना 
२०७२ सालको नयाँ संविधानले नेपाललाई संघीय प्रशासनमा रूपान्तरण गरेपछि पहिलोपटक यो जनगणना हुन थालेको हो । संघीय प्रशासनिक विभाजन पछिको गणना भएकाले यो पटक सोही अनुसारको गणना हुने र तथ्यांक आउने गरी तय गरिएको विभागले जनाएको छ । विभागका अनुसार यसअघिका गणनामा हिमाल पहाड र तराई, जिल्ला र अञ्चलको तथ्यांक आउथ्यो। यो पटक भने प्रदेश अनुसार तथ्यांक आउने छ । 
–सबै घर समेटिने 
केन्द्रीय तथ्यांक विभागका अनुसार यो पटक प्रत्येक घरमा प्रश्न सोधिने छ । पहिलेका गणनाहरूमा केही घर छोडिन्थ्यो। सबै समेट्ने गरेका थिएनन् । तर ’यो पटक सबै घरपरिवारलाई समेट्ने र यसबाट प्रत्येक घर परिवारको आर्थिक सामाजिकदेखि शैक्षिक अवस्थाको सूचक ल्याइने केन्द्रीय तथ्यांक विभागले जनाएको छ । 
– घरको विस्तृत विवरण 
पछिल्लो समय नेपालले बहुआयामिक गरिबीको सूचक निकाल्न थालेको छ । यसका लागि विभागले प्रश्नावलीहरू सोही अनुसार तय गरेको छ । घरको भौतिक संरचना, प्रकार, आयु, कुन सामग्रीबाट घर बनेको छ? घर परिवारको आर्थिक अवस्था, व्यावसायिक तालिम लिए नलिएको भन्ने नयाँ प्रश्न सोधिने छ । यसैगरि, वित्तीय पहुँच, ऋण लिए नलिएको जस्ता तथ्यांक निकालिने छ । घर परिवारमा कतिजना सदस्यले काम गरेको र नगरेको तथा  रोजगारीदेखि व्यावसायिक संलग्न व्यक्तिगत रुपमै र पारिवारिक आँकडा समेत निकालिने छ। 
– नयाँ प्रश्न
यो पटक केही नयाँ प्रश्न थपिएका छन्। यो पटकको गणनामा बालबालिकाको अवस्थाको बारेमा आँकडा निकालिने छ । उनीहरूले पाएको शिक्षाको अवसर, पोषणको अवस्थाको तथ्यांक निकाल्ने गरी प्रश्न तय भएका छन् । यसैगरि, वित्तीय पहुँच, अहिलेसम्म ऋण लिए नलिएको, बैंक खाता भए नभएको पारिवारिक स्तरमा कतिले यस्तो सुविधा लिएका छन् भनेर यसपाली नयाँ प्रश्न सोधिने छ । सरकारी अनुदान लिएर घर बनाए नबनाएको, सीपमूलक तालिम पाए नपाएको जस्ता प्रश्न पनि यो पटक नयाँ समेटिने छन् । यो पटक केन्द्रीय तथ्यांक विभागले सहरी जनसंख्या पहिचनाका लागि पनि प्रश्न तय गरेको छ । यसअघि नगरपालिकाको जति जनसंख्यालाई सहरी जनसंख्याको वर्गमा राख्ने गरिएको थियो। तर, यसपटक नगरपालिका धेरै भएकाले वास्तविक सहर कुन हुन् र कुन होइनन् भनेर  तथ्यांक निकालिने छ । त्यस्तै, सामुदायिक प्रश्नावली पनि थपिएको छ । प्रत्येक वडाको प्रोफाईल तयार पार्नकालागि यस्तो प्रश्नावली तयार पारिएको छ । यो प्रश्न भने वडा कार्यालयमै भरिने विभागले जानकारि गराएको छ । 
–प्रविधिको प्रयोग 
यो जनगणनाको तयारीदेखि नै विभागले प्रविधिको प्रयोगलाई बढावा दिएको थियो । र यो प्रयोग गणनासम्म हुने केन्द्रीय तथ्यांक विभागको भनाइ छ । विभागले गणक छनौटको प्रक्रिया नै अनलाइन माध्यमबाट गरेको थियो । गणनामा पनि ट्यावलेट, इमेल तथा इन्टरनेटको अधिकतम उपयोग हुने विभागले जनाएको छ ।